Een bloemencartouche van de Vlaamse kunstenaar Daniël Seghers in het Mauritshuis

Dankzij de steun van de BankGiro Loterij en de heer H.B. van der Ven heeft het Mauritshuis een bloemencartouche uit 1644 van de Vlaamse kunstenaar Daniël Seghers (1590–1661) kunnen verwerven.

Lange tijd was het schilderij van de radar verdwenen, maar onlangs kwam het weer boven water in een particuliere verzameling. Na een ingrijpende restauratie hangt het schilderij inmiddels op zaal. Het is een droom van een aanwinst – om allerlei redenen.

Op zijn plek

Het nieuwe schilderij zal worden ingebouwd als bovendeurstuk in zaal 8 van het Mauritshuis. In die zaal zijn al twee portretten van Constantijn Huygens te zien: Adriaen Hannemans bekende portret van Huygens met zijn kinderen, een groot schoorsteenstuk dat ook afkomstig is uit het Huygenshuis en Jacob van Campens dubbelportret van Constantijn en Suzanna. Waar zou de nieuwe Seghers beter passen dan hier? Het toeval wil dat in deze zaal de ruimte boven de deur naar de hal tot nu toe leeg bleef. Het is de gedroomde plek voor de nieuwe aanwinst. Zo wordt deze toch al zo rijke zaal de plaats waar bezoekers kennis kunnen maken met de vroegere buren van het Mauritshuis: Constantijn Huygens en zijn gezin.

Daniël Seghers

De jezuïet Daniël Seghers was bloemenschilder in Antwerpen. Hij was gespecialiseerd in bloemstillevens gecombineerd met een religieuze voorstelling, heilige of portret, zogeheten bloemencartouches. De nieuwe aanwinst is op een grote koperplaat geschilderd en is een goed voorbeeld van het werk van Seghers. In een stenen nis staat een gebeeldhouwde portretbuste. Voor het beeldje hangt een krans van klimop en daaronder zijn asymmetrische boeketjes geplaatst. Linksboven is bij de portretbuste een witte vlinder neergestreken, een tweede zit op de hyacint rechtsonder. De bontgekleurde tulpen, rozen, anjers, hyacinten en andere bloemen zijn virtuoos en met een brede toets geschilderd.

Portretbuste door Cossiers

De voorstellingen in het hart van zijn cartouches schilderde Seghers niet zelf. De grisailles werden door wisselende Vlaamse schilders uitgevoerd. Dankzij een contemporain gedicht weten we dat de buste van Constantijn Huygens werd geschilderd door Seghers’ plaatsgenoot Jan Cossiers (1600–1671). Of Huygens met zijn karakteristieke gezicht voor Cossiers heeft geposeerd is niet bekend. Waarschijnlijk is het portret vervaardigd op basis van een van de vele portretprenten van Huygens die in omloop waren. Het laat een al wat oudere Huygens zien, herkenbaar aan zijn sik en zijn uitpuilende ogen en aan de lijfspreuk op de sokkel: ‘Constanter’ (standvastig).

Oeuvrecatalogus

Aan het eind van zijn leven maakte de 71-jarige Seghers een lijst van alle bloemstukken die hij in zijn lange loopbaan had gemaakt, de Catalogue van de bloem-stukken, die ik self met mijn hand heb geschildert en voor wie. Seghers mocht als jezuïetenbroeder met een armoedegelofte zijn schilderijen niet verkopen. Daarom stelde hij ze meestal ter beschikking aan zijn orde, die ze vervolgens aan voornamelijk protestantse vorsten schonk. Zo probeerden de jezuïeten een gunstig klimaat te scheppen voor het rooms-katholicisme. Dankzij deze schenkingen zijn veel schilderijen van Seghers vandaag de dag te vinden in musea die uit vorstelijke collecties ontstonden.

Soms gaf Seghers zijn werken cadeau aan vrienden en familieleden. Zo ook onze aanwinst. In zijn oeuvrecatalogus staat het schilderij omschreven als ‘een cartelle [= cartouche] voor mijn heer van Zuijlicsem [= Huygens] daer sijn conterfeitsel in was van wit en swart’. Omdat Seghers in zijn catalogus maar één buste van Huygens noemt, weten we zeker dat deze vermelding betrekking heeft op onze aanwinst. Maar hoe kwam hij ertoe om Huygens te portretteren?

Geschenken aan Huygens

De Oranjes behoorden tot de protestantse vorsten die geschenken ontvingen van de jezuïetenorde. Huygens was als secretaris van drie opeenvolgende stadhouders betrokken bij de verwerving van minstens vier schilderijen van Seghers. Als jezuïet mocht de kunstenaar weliswaar geen geld aannemen, maar hij werd wel rijkelijk beloond voor zijn schilderijen. Via Huygens kreeg Seghers van de Oranjes kostbare geschenken, zoals een verguld palet, vergulde penselen en een vergulde schilderstok. Huygens schreef zelf meerdere dankdichten aan de schilder. Overigens werden de schilders van de grisailles wel betaald, door de ontvangende partij. Gaandeweg ontwikkelden Huygens en Seghers een vriendschap, waarbij ze gedichten en recepten voor het maken van verf uitruilden. Seghers schonk aan Huygens twee schilderijen van eigen hand: de nieuwe aanwinst en Bloemencartouche rond een buste van koningstadhouder Willem III. Huygens hing beide schilderijen op in zijn huis aan het Plein in Den Haag.

Seghers’ gele bloem

In het restauratieatelier van het Mauritshuis werd de nieuwe aanwinst, Bloemencartouche rond een buste van Constantijn Huygens (1596–1687),  onder de microscoop onderzocht en met röntgen bekeken. Seghers zette zijn boeketten op door felgekleurde ovalen te schilderen en zo de positie van elke bloem te bepalen. Onze restauratoren ontdekten dat Seghers de ovaal voor de gele bloem met loodtingeel schilderde. Met een ander geel, dat ook lood bevat, voegde hij daar drie bloemblaadjes aan toe. De bloem werd verder gemodelleerd met een sprankelend goudkleurig pigment, het giftige, arseenbevattende orpiment, en werd afgewerkt met aardpigmenten en een geel glacis.

De gele bloem was vroeger een van de mooiste in het boeket, maar zijn gouden schittering is nu grijzig en doorschijnend geworden. De oorzaak is nu duidelijk: orpiment verandert van kleur, omdat het arseensulfide in het pigment oxideert onder de invloed van licht. Doordat ook het gele glacis is vervaagd, heeft de bloem zijn helderheid en modellering verloren. Hoewel kunstenaars toen ook wisten dat de glans van orpiment van korte duur was, gebruikten ze het pigment toch vaak voor specifieke bloemen.